Yaşamın ilk yılındaki hızlı büyüme eğrisinin yerini oyun ve erken okul çocukluğu döneminde durağan bir büyüme eğrisi alır. 1-6 yaş arasındaki oyun çocukluğu ve okul öncesi çocukluk döneminde çocuğun beslenme alışkanlıklarında ailenin seçim ve alışkanlıkları belirleyici rol oynar. Şişman çocuğun “sağlıklı çocuk” olarak kabul edildiği ülkemizde, bu dönemde yüksek kalorili ve karbonhidrat içerikli beslenme, obeziteye ve erişkin dönemdeki kalp damar hastalıklarına zemin oluşturmaktadır. Ebeveyn ve bakım verenlerin farkındalık kazanmasıyla bu dönemde çocuğa doğru beslenme alışkanlığının kazandırılması mümkündür.
Çocuklarda büyüme ve gelişmenin devam edebilmesi için tüm besin grupları öğünlere bölünmeli, yeterli miktarda ve uygun pişirme yöntemleri ile çocuğa sunulmalıdır. Bu yaş grubundaki çocukların enerji ihtiyaçları yüksektir. Çünkü fiziksel aktiviteleri çoktur ve büyümek ve gelişmek için enerjiye gereksinim duyarlar.
Özellikle yaşamın ilk yıllarında, çocukların mide kapasitesi küçüktür. Bu nedenle beslenme üç ana ve üç ara öğün şeklinde planlanmalıdır. Günlük protein ihtiyacı kilogram başına 1-2 gramdır ve bu, günlük enerji ihtiyacının %15-20’sini oluşturur. Az yağ tüketmek erişkinde herhangi bir beslenme sorunu yaratmazken okul öncesi çocuklarda enerji açığına neden olur. Yağlar, yüksek kalori kaynağı olsa da, tüketilmeleri yağda eriyen vitaminlerin emilimi açısından önemlidir. Bu nedenle -günlük enerjinin %20-30’unu sağlayacak şekilde- mutlaka diyette yer almalıdır. Oyun çocukluğu döneminde doymuş yağ ve kolesterolün başlıca kaynağı süt ve süt ürünleridir. Karbonhidratlardan sağlanan enerji oyun çocukluğu döneminde büyük çocuklardan farklı olarak günlük kalori ihtiyacının %50-60’ını oluşturur. Karbonhidrat kaynağı olarak bisküvi, çikolata, basit şekerden zengin gıdalar gibi glisemik indeksi yüksek besinler tercih edilmemelidir.
Bitkisel gıdaların sindirim sistemimizdeki enzimlerle parçalanamayan kısmına posa denmektedir. Yapılan çalışmalarla yetersiz posalı beslenmenin mide-barsak hastalıkları ve kolon kanseri oluşumunda rol oynadığı gösterilmiştir. Okul öncesi yaşlardaki çocuklar için günlük alınması gereken lif miktarı net değildir. Liften zengin besinlerin doygunluk verme özelliğinden dolayı aşırı tüketilmeleri halinde enerji açığı ortaya çıkabilir. Ayrıca liften zengin besinler aşırı tüketildiklerinde fitat içerikleri de yüksekse çocuklar için önemli olan demir, kalsiyum, çinko, bakır ve magnezyum gibi minerallerin emilimi olumsuz etkilenebilir. Liften aşırı zengin beslenen çocuklarda gaz ve sık dışkılama gibi sorunlar da yaşanabilmektedir. Genelde okul öncesi yaşlardaki çocuklar için günde 6-12 gram kadar lif miktarı yeterlidir. Bu miktarda lif günde 1-2 orta boy meyve, 1-2 porsiyon sebze, 4-5 dilim ekmek veya bulgur, makarna gibi tahıllar ile haftada 1 ya da 2 kez tüketilen kuru baklagil içeren yemeklerle karşılanabilir.
Vücudun sağlıklı olabilmesi için gereksinim duyulan tuz miktarı yaşamın ilk yıllarında fazla değildir. Buna karşın yaşamın ilk yıllarında edinilen tuz tadını daha sonra değiştirmek güçtür. Bu yaş grubunda tuz ihtiyacı besinlerde doğal olarak bulunan sodyumdan karşılanabilir; bu nedenle çocukların yemeklerine tuz ilave etmeye gerek yoktur, hatta tuzluğun masadan uzak tutulması uygundur. Böyle bir uygulama ile ileri dönemde karşılaşılabilecek tuz bağlantılı hastalıklar önlenmiş ve geciktirilmiş olur.
Beslenme Önerileri
Oyun çocuğunun menüsünde temel besin maddeleri bulunmalı ve günlük enerji, protein, yağ, vitamin ve mineral gereksinimleri karşılanmalıdır. Beslenme tablosunda bulunması gereken besin gruplarını sıralayacak olursak:
1. grup: Et, tavuk, balık, yumurta ve kuru baklagiller. Bu gruptaki besinler iyi kalite protein ve minerallerce zengindir.
2. grup: Süt, yoğurt, peynir gibi süt ürünleri. Bu gruptaki besinler kemiklerin gelişimi için gerekli kalsiyum, A ve B vitamini ve iyi kalite protein içermektedir.
3. grup: Ekmek, makarna, pirinç. Bunlar temel enerji kaynağı besinlerdir
4.grup: Sebze ve meyveler. C vitamininden zengindir.
Okul çocukluğu ve okul öncesi dönemde beslenmeye ilgili karşılaşılan sorunlar demir eksikliğine bağlı kansızlık, kabızlık, olumsuz beslenme davranışı ve iştahsızlık olarak sıralanabilir.
Kansızlık
Çocuklarda demir eksikliğine bağlı kansızlık genellikle beslenme yetersizliğinden kaynaklanır. Bebeklik döneminde ek besinlere çok geç başlanması, uygunsuz besin seçimi, demir emilimini engelleyen besinlerin diyette yer alması, on ikinci aydan evvel inek sütünün verilmesi ve fazla tüketilmesi demir eksikliğinin nedenleri arasındadır. Demir eksikliğinden koruyabilmek için ek besinlere zamanında (6 ay sadece anne sütü aldıktan sonra) başlanması, uygun besin seçimi ve besinlerde çeşitli lifli yiyecekler yer vermek, süt ve yoğurt tüketiminin günlük 600 ml’yi geçmemesi, şekerlemeler, bisküvi, cips gibi besinlerin ve çay, hazır meyve suyu tüketiminin sınırlanması, (vejetaryen beslenme tercih edilmediyse) iyi bir demir kaynağı olan kırmızı eti haftada 2-3 kez tüketmek, yumurta sarısı, yeşil yapraklı sebzeler kuru baklagiller, kuru yemişler, kuru meyveler, pekmez ve susam gibi, demirden orta derecede zengin besinlerin aralıklı tüketilmesi, demir emilimini artırmak amacıyla özellikle yemeklerle birlikte domates, mandalina, portakal gibi C vitamininden zengin besinler tüketmek gerekir.
Kabızlık
Tuvalet eğitimini bir sorun haline getiren ailelerin çocuklarında 2 yaş civarında zorlu tuvalet eğitimine bağlı, kirletme korkusuyla barsak boşaltımında isteksizliğe bağlı dışkı tutma alışkanlığı ve kabızlık gelişebilmektedir. Diyette lifli besinlere az yer verilmesi, süt tüketiminin fazla olması, yetersiz sıvı alımı da kabızlığın nedenleri arasındadır. Kabızlık ilaçları normal barsak alışkanlığının sağlanmasında ilk adım olmakla birlikte uzun süreli bir çözüm değildir. Lif ve sıvı miktarındaki artış kabızlığı önler. Bu nedenle bir yandan diyetteki sıvı miktarı gözden geçirilirken diğer yandan sebzeler, meyveler, kuru baklagiller, kepekli/yulaflı ekmek, bulgur ve tam buğday unu gibi liften zengin besinlerin diyette belli sıklıkta yer alması sağlanmalıdır. Çocuklarda kabızlığın oluşmasında iki yaşından evvel tuvalet eğitiminin zorlaması önemli sebeplerdendir.
Olumsuz beslenme davranışı ve iştahsızlık
Yemeği reddetme ya da aşırı seçici davranma 
çocuklarda sık rastlanan bir sorundur. Ancak çoğu durumda çocuk yeterli besleniyor ancak ailenin beklentisini karşılamıyordur. İştahsızlık; kansızlık, barsak parazitleri, hastalıklar nedeniyle gelişebilir. Okul öncesi yaşlarda yeme sorunları büyük ölçüde psikolojik nedenlerle ortaya çıkabilir. Bu yaşlarda beslenme çocuk ve ailesi arasındaki duygu alışverişini göstermenin en iyi yoludur. Bazı çocuklar dikkat çekmek için beslenmeyi reddedebilirler. Bu durumda yemekten önce çocukla oyun oynamak bu durumun önüne geçilmesini sağlayabilir. Aile ve çocuk arasında yaşanan olumsuz yeme davranışı ile ilgili gerginliklerin devam etmesi psikiyatrik sorunlara yol açabilir.
Olumsuz beslenme davranışı olan çocuklarda yemekten 1 saat önce ve yemek sırasında sıvı alımı azaltılmalı, çocuğun besin seçimindeki öncelikleri dikkate alınarak farklı çeşitte besinler sunulmalı, yemek pozisyonları ailenin seçimine göre değil çocuğun ihtiyacına göre ayarlanmalı, ara öğünler küçük pozisyonlar şeklinde olmalı, herhangi bir nedenle ödül olarak şeker ve tatlı türünden besinler verilmemeli, grup halinde yaşıtlarıyla yemesi sağlanmalı, yemek saatlerinin çocuğun gününün hoş bir bölümü olmasına özen gösterilmeli.
Okul öncesi 2-3 yaşındaki çocuklar için günlük menü örneği:
Kahvaltı:
⅔ su bardağı süt
1 yumurta veya 1 kibrit kutusu kadar peynir
1-2 tatlı kaşığı reçel / bal / pekmez / fındık ezmesi
2-3 adet zeytin (çekirdeği çıkarılmış)
1 ince dilim ekmekBirkaç dilim domates veya mandalina
Öğle:
2-3 yemek kaşığı sebzeli köfte
2 yemek kaşığı makarna
1 küçük meyve
İkindi:
1 küçük dilim kek
Akşam:
1-2 küçük ızgara balık
1 kase mercimek çorbası
Okul öncesi 4-5 yaşta çocuklar için menü örneği:
Kahvaltı:
1 bardak süt / meyve suyu
1 yumurta / 1 kibrit kutusu kadar peynir
1-2 tatlı kaşığı reçel / bal / pekmez / fındık ezmesi
2-3 adet zeytin
1 ince dilim ekmek
Birkaç dilim domates veya mandalina (meyve suyu yoksa)
Öğle:
2-3 yemek kaşığı yeşil mercimek
2-3 yemek kaşığı bulgur pilavı
Yarım kase yoğurt
İkindi
1 kase dondurma
Akşam:
2 adet etli biber dolması
Yarım kase yoğurt
1 küçük meyve
Tüm dünya çocuklarının temiz, GDO’suz, ucuz ve yeterli gıdaya ulaşabileceği bir dünya ümidiyle…
Kaynaklar:
Olcay Neyzi Pediatri; Güncel Pediatri